5 stycznia 1925 roku otwarto Polski Urząd Pocztowo-Telegraficzny nr 3, późniejszy Urząd Pocztowy nr 1 w Gdańsku, znany z bohaterskiej obrony 1 września 1939 roku.

W ramach ustaleń traktatu wersalskiego, Gdańsk otrzymał status „wolnego miasta”. Było to autonomiczne miasto-państwo, podlegające ochronie Ligi Narodów. Utworzenie Wolnego Miasta Gdańska, 15 listopada 1920 roku, było kompromisem, który nie zadowolił ani Polaków, ani Niemców.

Wolne Miasto Gdańsk było specyficznym tworem geograficznym. Choć w jego nazwie znajdowało się słowo „Wolne”, realia sprawiały, że było to miasto niemieckie. Jak pisał prof. Jerzy Eisler w swoim artykule, według spisu ludności z 1923 roku na terenie Wolnego Miasta Gdańsk mieszkało nieco ponad 365 tys. Niemców i tylko ok. 40 tys. Polaków. W dwudziestoleciu międzywojennym władze Gdańska skutecznie szykanowały obywateli polskich, czego efektem był spadek liczby Polaków zamieszkujących to miasto. Latem 1939 roku było ich tu już mniej niż dziesięć procent.

STRATEGICZNA POCZTA POLSKA W GDAŃSKU

Dostęp do morza dla odrodzonej Polski był jednak kwestią strategiczną, dlatego wszelkie organizacje społeczne i instytucje polskie w Gdańsku stawały się placówkami strategicznymi.

Pierwsza placówka Poczty Polskiej w Gdańsku powstała 10 marca 1920 roku. W następnym roku utworzono Dyrekcję Poczt i Telegrafów RP w Gdańsku, której podlegały trzy urzędy pocztowe na terenie miasta. 5 stycznia 1925 roku otwarto Polski Urząd Pocztowo-Telegraficzny nr 3, późniejszy Urząd Pocztowy nr 1 w Gdańsku, znany z bohaterskiej obrony 1 września 1939 roku.

SYMBOL WYBUCHU II WOJNY ŚWIATOWEJ 

Poczta Polska w Gdańsku, obok polskiej bazy na Westerplatte, stała się symbolem wybuchu II wojny światowej – została zaatakowana jako pierwsza, broniła się zaciekle, a po kapitulacji pocztowcy zostali rozstrzelani przez Niemców. Władze polskie w 1946 roku wszystkich obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku odznaczyły pośmiertnie Orderem Virtuti Militari. Sąd niemiecki w Lubece dopiero w 1998 roku uchylił wyrok skazujący pocztowców na śmierć.

1 września 1958 roku odbyła się premiera „Wolnego miasta”, pierwszego filmu o wybuchu II wojny światowej. Ten obraz sprawił, że historia obrony Poczty Polskiej w Gdańsku zakorzeniła się w świadomości zbiorowej Polaków. Ta symbolika na stałe wpisała się w naszą historię.

Trwający 96 minut film podzielono na trzy części. Pierwsza pokazywała realia Gdańska w ostatnich dniach sierpnia 1939 r. Skupiono się tu na relacjach ludności niemieckiej i polskiej. Były one skrajnie wrogie, czemu sprzyjał fakt, że policja była tam w pełni niemiecka. Pokazano też przygotowania polskich pocztowców do obrony budynku Poczty Polskiej w Gdańsku. W tej części wyeksponowano postać Konrada Guderskiego, w filmie granego przez Stanisława Jasiukiewicza, który oficjalnie pełnił funkcję instruktora sportowego, a faktycznie został oddelegowany do Gdańska jako dowódca obrony poczty. Zginął w pierwszych godzinach walk. W filmie nie pada jednak nazwisko Guderskiego, nazywany jest tylko Konradem.

Data premiery była nieprzypadkowa. Taki film mógł powstać dopiero po odwilży politycznej z października 1956 roku. Wcześniej, w okresie stalinowskim, o wrześniu 1939 r. mówiło się tylko źle.

Przed wybuchem wojny Konrad Guderski mieszkał w Warszawie przy ul. Saskiej 68. Dziś na tym domu znajduje się tablica pamiątkowa.

W 2011 r. na łamach „Dziennika” Cezary Polak napisał: „’Wolne miasto’ nie jest apoteozą heroizmu obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku, lecz paradokumentalną opowieścią o walce o honor, godność i ocalenie człowieczeństwa, którą w sytuacji zagrożenia podejmują zwykli ludzie – bez górnolotnych frazesów i bogoojczyźnianej retoryki”.

Dziś w budynku tym mieści się Muzeum Poczty Polskiej w Gdańsku. W 1979 roku przed budynkiem ustawiono pomnik Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku.

PAP/am