13 grudnia 1981 roku pozostaje dla Polaków symboliczną i tragiczną datą – na ulice miast wyjechały wtedy czołgi, a społeczeństwo zostało poddane absurdalnym ograniczeniom i wojennym represjom. Aby przypomnieć o 41. rocznicy wprowadzenia stanu wojennego w Polsce przez komunistyczny reżim, a także oddać sprawiedliwość ofiarom, osobom represjonowanym i tym, którzy aktywnie stawili opór, 12 i 13 grudnia na antenie Radia Gdańsk emitowaliśmy wyjątkowe świadectwo.

W poniedziałek, 12 grudnia i wtorek, 13 grudnia prawie przez cały dzień (o godzinach: 11:10, 13:10, 13:20, 14:10, 14:20, 17:10, 17:20) nasi słuchacze mogli wysłuchać fragmentów autobiografii Ewy Kubasiewicz-Houée zatytułowanej „Bez prawa powrotu”. To wyjątkowe studium oporu społecznego i bezwzględnej represyjności wobec ludzi „Solidarności” na tle realiów ówczesnego Trójmiasta: Wyższej Szkoły Morskiej, Uniwersytetu Gdańskiego, aresztu śledczego na Kurkowej, a wreszcie – wojskowych prokuratury i sądu w Gdyni, znakomicie i z wielką dbałością zredagowane wspomnienia z zapisem dat, nazwisk, miejsc i okoliczności ważnych dla historii nie tylko Pomorza, literatura faktu, która bez wątpienia dowodzi, że pamięć musi karmić się konkretem, a nie tylko abstrakcją historycznych procesów.

Cykl audycji „Stan wojenny. Bez prawa powrotu” na podstawie książki Ewy Kubasiewicz-Houée wyreżyserował i zrealizował Jacek Puchalski. W rolę autorki wcieliła się Dorota Michalska, a innym wspominanym przez nią ludziom użyczył głosu Andrzej Urbański. Dodatkowym walorem nagrań są fragmenty przeczytane osobiście przez Ewę Kubasiewicz-Houée.

DOSTAŁA NAJWYŻSZY WYROK W PRL-U

To, że związane z „Solidarnością” i walką z PRL-owskim reżimem wydarzenia z życia Ewy Kubasiewicz-Houée zostały opisane w sposób zapadający w pamięć, nie dziwi. Ich autorka jest polonistką i bibliotekarką, ale jej życie do dziś toczy się nie tylko wśród książek, lecz także w spektrum walki o poszanowanie podstawowych praw człowieka – to opozycjonistka kojarzona z „Gwiazdozbiorem” (środowiskiem Joanny i Andrzeja Gwiazdów), członkini Zarządu Regionu Gdańskiego NSZZ „Solidarność” i wiceprzewodnicząca komisji zakładowej związku w Wyższej Szkole Morskiej w Gdyni. W stanie wojennym została skazana na najwyższy wydany wyrok – dziesięć lat więzienia i pięć lat pozbawienia praw publicznych. Wbrew intencjom Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego jej sprawa nie stała się jednak propagandowym sukcesem, lecz symbolem oporu. W napisanym w więzieniu w Fordonie liście otwartym odrzuciła propozycję poproszenia komunistów o łaskę w celu wcześniejszego wyjścia z więzienia, a po odzyskaniu wolności przystąpiła do „Solidarności Walczącej” i aż do upadku PRL-u pełniła funkcję szefowej struktur tej organizacji na Zachodzie. Od 1988 roku mieszka we Francji – od czasu wyjścia za mąż za działacza Amnesty International z Bretanii i opuszczenia Polski Ludowej na podstawie paszportu w jedną stronę – bez prawa powrotu. Utrzymuje stały kontakt z rodziną.

OPOWIEŚĆ O PODDANYCH LUB ODDANYCH BEZPRAWIU

Audycje przygotowane przez Radio Gdańsk w 41. rocznicę wprowadzenia stanu wojennego obejmują wybrane fragmenty autobiografii wspomnianej działaczki. Opowieść rozpoczyna się w pierwszych dniach stanu wojennego, kiedy bohaterka – wraz z grupą przyjaciół oraz synem Markiem Czachorem i jego przyjaciółmi – została aresztowana i oskarżona o spisek przeciwko Polsce Ludowej. W miarę rozwoju wydarzeń przeżywamy z bohaterką kolejne przesłuchania, dostrzegamy manipulacje, poznajemy koszmarne warunki w więziennych celach, a także nazwiska jej przyjaciół i ludzi dobrej woli, ale też nazwiska i metody działania oprawców – funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa, przedstawicieli służby więziennej i prokuratorów stanu wojennego – aż do pokazowego procesu przed Sądem Marynarki Wojennej w Gdyni 3 lutego 1982 roku. Nie można jednak określić tej opowieści jako polityczny thriller – to raczej niepozbawiony ironii socjologiczny obraz ludzi poddanych lub oddanych bezprawiu, z pięknym wskazaniem na tych, którzy nawet w najtrudniejszych warunkach chcieli i potrafili żyć przyzwoicie.

– Indywidualne historie tworzą dzieje zbiorowe, co w przypadku stanu wojennego zyskuje dodatkowy wymiar. Przywołując doświadczenia minionego czasu przez pryzmat wyjątkowych wspomnień Ewy Kubasiewicz-Houée, chcemy uszanować pamięć wszystkich uczestników ówczesnej walki o wolność. Dlatego zdecydowaliśmy się na radiową adaptację tej opowieści i wyemitowanie audycji w rocznicę stanu wojennego. Autobiografia Ewy Kubasiewicz-Houée przywołuje realia, które pozwalają przypomnieć lub wyobrazić sobie nie tylko grozę stanu wojennego, ale także beznadzieję i szarość minionego, komunistycznego systemu. Te kilkuminutowe, emitowane przez cały dzień 12 i 13 grudnia wspomnienia są współczesnym podsumowaniem i odpowiedzią wolnych Polaków na pamiętny komunikat niesławnego generała w ciemnych okularach z 13 grudnia 1981 roku – wyjaśnia dr Adam Chmielecki, prezes Radia Gdańsk.

Partnerami merytorycznymi projektu są Instytut Dziedzictwa Solidarności oraz Instytut Pamięci Narodowej.

Posłuchaj kolejnych odcinków wyemitowanych 12 i 13 grudnia:

Justyna Skowronek/MarWer