23 sierpnia obchodzimy Europejski Dzień Pamięci Ofiar Stalinizmu i Nazizmu. Data ta została wybrana w rocznicę zawarcia paktu Ribbentrop-Mołotow (1939) – symbolu porozumienia między dwoma totalitaryzmami: nazizmem i komunizmem.

Dla Polski i wielu innych społeczeństw Europy porozumienie zawarte przez ministrów spraw zagranicznych Wiaczesława Mołotowa (ZSRS) i Joachima von Ribbentropa (III Rzesza) oznaczało utratę niepodległości, kilka milionów ofiar, straty terytorialne i materialne oraz wieloletnie zniewolenie.

TOTALITARYZMY RĘKA W RĘKĘ

Częścią niemiecko-sowieckiego paktu o nieagresji był utajniony przed światową opinią publiczną protokół dodatkowy, określający podział „sfer wpływów” obu mocarstw w Europie Środkowo-Wschodniej i Południowo-Wschodniej. Oznaczały one de facto czwarty rozbiór Polski, który miał nastąpić „wzdłuż linii rzek Narwi, Wisły i Sanu”. Niemcy mieli zaanektować Wolne Miasto Gdańsk, a w sowieckiej strefie wpływów miały znaleźć się Finlandia, Estonia i Łotwa.

Symbolicznym zwieńczeniem współpracy dwóch totalitaryzmów była wspólna defilada armii sowieckiej i niemieckiego Wehrmachtu, która odbyła się 22 września 1939 roku w Brześciu nad Bugiem. Wkrótce skorygowano postanowienia z 23 sierpnia i pozostawiono Litwę w sowieckiej strefie. Granicę wschodnią niemieckiej okupacji przesunięto na wschód, z linii Wisły na linię Bugu i Sanu.

Pakt pomiędzy dwoma totalitaryzmami przyczynił się nie tylko do wybuchu II wojny światowej, lecz również do podziału Europy, Holokaustu, ludobójstw, zesłań i przesiedleń wielu milionów osób.

W POLSCE ŚWIĘTO OBCHODZONE OD 11 LAT

23 września 2008 roku Parlament Europejski w Strasburgu ustanowił Europejski Dzień Pamięci Ofiar Stalinizmu i Nazizmu, obchodzony 23 sierpnia. Po raz pierwszy w Polsce obchodzono go 11 lat temu – 23 sierpnia 2011 roku podpisano „Deklarację Warszawską”, której sygnatariusze akcentowali między innymi konieczność podtrzymywania w pamięci Europejczyków konsekwencji działań reżimów totalitarnych i wezwali Unię Europejską do prowadzenia dokumentacji związanej ze wspomnianymi zbrodniami.

W następnych latach obchody odbywały się na Litwie, Łotwie, w Estonii oraz na Węgrzech. Bohaterami kampanii byli między innymi Kazimierz Moczarski – polski pisarz i więzień komunistycznego więzienia, autor „Rozmów z katem”, Milada Horákova – ofiara mordu sądowego popełnionego w 1950 roku przez komunistyczny trybunał w Pradze, Juliana Zarchi – Litwinka niemiecko-żydowskiego pochodzenia prześladowana przez oba totalitaryzmy, Péter Mansfeld – najmłodsza ofiara represji po rewolucji węgierskiej 1956 roku, a także belgijska Żydówka Mala Zimetbaum i Polak Edward Galiński – para zakochanych, którzy poznali się w niemieckim obozie Auschwitz-Birkenau.

EUROPA PAMIĘTA

Kluczowym organizatorem działań w Europejskim Dniu Pamięci Ofiar Stalinizmu i Nazizmu jest od 2010 roku Europejska Sieć Pamięć i Solidarność (ENRS), której sekretariat znajduje się w Warszawie. To międzynarodowe przedsięwzięcie bada, dokumentuje oraz upowszechniania wiedzę o historii Europy XX wieku i sposobach jej upamiętniania ze szczególnym uwzględnieniem okresu dyktatur, wojen i społecznego sprzeciwu wobec zniewolenia. Państwami członkowskimi ENRS są: Polska, Rumunia, Słowacja i Węgry. W gremiach doradczych zasiadają również przedstawiciele Albanii, Austrii, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy i Gruzji.

Od czasu zeszłorocznych obchodów święta pogorszyła się sytuacja organizacji upamiętniających pamięć o ofiarach stalinizmu w Rosji i na Białorusi. Rosyjski atak na Ukrainę w lutym 2022 roku skomplikował sytuację obecnego w Rosji od końca lat 80. Stowarzyszenia Memoriał i Fundacji imienia Andrieja Sacharowa. Rosyjskie władze zaostrzyły represje wobec ich członków, dążąc do całkowitej likwidacji wspomnianych organizacji. W październiku 2022 roku Memoriał został uhonorowany Pokojową Nagrodą Nobla wraz z Alesiem Bialackim, szefem białoruskiego Centrum Praw Człowieka „Wiasna”, oraz z ukraińskim Centrum Wolności Obywatelskich. W grudniu 2022 roku sąd pierwszej instancji w Moskwie podjął decyzję o likwidacji Memoriału na wniosek moskiewskiej prokuratury, która argumentowała, że organizacja złamała przepisy o „agentach zagranicznych”. W lutym 2023 roku Rosyjski Sąd Najwyższy odrzucił apelację i podtrzymał decyzję o likwidacji Memoriału.

18 sierpnia 2023 roku Moskiewski Sąd Miejski nakazał likwidację Fundacji Sacharowa.

PAP/MarWer